Taliban’ın yasaklamasına rağmen ülke içindeki ve dışındaki Afganların en fazla kullandığı sosyal medya platformu TikTok.
“Her hafta bir saat canlı yayın yaparak yüzlerce Afgan’ın evlerinden çıkmadan kendilerini daha iyi hissetmelerine yardımcı oluyorum.”
Norveç’te yaşayan Sogra Soltani ile Afganistan’da çok az hakka sahip genç kadınlar için can simidi olarak görülen TikTok’taki haftalık faaliyeti hakkında konuşuyoruz.
“Bazıları çok derinden yaralı ve ben kendi mücadelelerimin üstesinden gelmeme yardımcı olan yöntemleri kullanarak onlara destek oluyorum. Ayrıca kadınların artan şiddet ve kısıtlamalarla başa çıkmalarına da yardımcı oluyorum” diyor Sogra.
Oslo Metropolitan Üniversitesi’nde psikoloji eğitimi almış ve ‘bilinçli ebeveynlik’ kursunu tamamlamış.
32 yaşındaki Sogra, videolarında anksiyete, depresyon, öfke kontrolü, ilişki sorunları ve çocukluk travmaları gibi konulara değiniyor.
Sıcak bir gülümseme ve empatik bir ses tonuyla düşüncelerinin ve eylemlerinin sağlıklarını nasıl etkileyeceğini anlamalarına yardımcı olmaya çalışıyor.
Taliban’ın Ağustos 2021’de iktidara gelmesinden bu yana, kadınların ilkokuldan sonra eğitim almaları yasaklandı ve sosyal alanları kapatıldı.
Nisan 2022’de de gençleri “yoldan çıkardığı” ve içeriğin “İslami yasalarla uyumlu olmadığı” iddiasıyla TikTok yasaklandı.
Ancak bunu aşmanın yolları var ve Sogra da çocuğuyla ilgilenmek zorunda olmadığı durumlarda oturma odasından canlı yayın yaparak izleyicilerine ulaşmaya devam ediyor.
Kaçış ve eğlence
Eğlence programları televizyonlardan kaldırıldığı için Afganlar da dikkatlerini dağıtacak bir şeyler arıyor. Müzik ve dans da yasaklandı.
İnternetin iyi olduğu şehirlerde yaşayan genç Afganlar düzenli olarak müzik, taklit ve komedi skeçlerinin birleşiminden oluşan videolar yayınlıyor.
Ancak Taliban’ı eleştirmekten ya da ekonomi veya insan hakları gibi konulara değinmekten kaçınıyorlar.
Onka Ajaibzai’nin TikTok’ta 100.000’den fazla takipçisi var. Kendisi Taliban’ın kalesi olan Kandahar şehrinden, ama Taliban’ın iktidarı ele geçirmesinden bir yıl önce Afganistan’ı terk ederek Orta Asya’ya gitmiş ve daha sonra ABD’ye yerleşmiş.
“TikTok’ta canlı siyasi tartışmalar yapıyordum ama ölüm tehditleri aldıktan sonra Taliban’ı eleştirmekten ya da siyaset hakkında konuşmaktan vazgeçtim” diyor 21 yaşındaki gazetecilik öğrencisi.
“Şimdi Taliban tarafından eğitimi yasaklanan genç kızlara Peştuca ve genel kültür öğretiyorum.”
Başörtüsü takmadığı için sık sık trollerin hedef almasına rağmen videolarında Batılı kıyafetler giymeye devam ediyor.
“TikTok pek çok Afgan kadına ses oldu” diyor Onka. “Cahil Taliban’ın ellerinden almaya çalıştığı bir ses.”
Tamana Jahish, Almanya’ya yerleşmeden önce 13 yıl boyunca Afganistan’da siyasi gazeteci olarak çalıştı. Şu anda yüksek lisans yapıyor ve aynı zamanda TikTok için içerik üretiyor.
Platformun son iki yılda popülaritesinin arttığını belirten Tamana, “Başkaları bu platformu eğlence için kullanırken, Afganlar bunu çok ciddiye aldı ve TikTok fenomeni olmak için günlük işlerini ve mesleklerini bıraktılar” diyor.
Yasak işliyor mu?
Bu durum bazı uzmanların Taliban yasağını “kasvetli bir başarısızlık” olarak nitelendirmesine yol açtı.
Taliban’ın yönetimi ele geçirmesinden önce İletişim Bakanlığı’nda Bilgi Güvenliği Direktörü olarak görev yapan Jamal Naser Sarwary‘ye göre, “Taliban TikTok’u kendi adamları 7/24 bu uygulamada olduğu için yasakladı. Porno izlemeleri endişe kaynağıydı.”
“Eğer kendi genç savaşçıları İslami yasalara uymazsa, bu yasaları insanlara uygulayamazlar.”
Jamal Naser, Afganistan’da her biri 500 bin takipçi toplamış binlerce TikTok kullanıcısı olduğuna inanıyor.
“Uygulamaya erişmek için VPN ve sanal özel ağlar kullandığı için” yasağı uygulamanın zor olduğunu söylüyor.
Afganistan içinden birinin sosyal medya fenomeni olmasının tehlikeli bir dengeleme eylemi olduğu ifade ediliyor.
Güvenliği için farklı isim kullandığımız bir fenomen, “Kalabalık yerlerden kaçınmaya çalışıyorum ve işim bittiğinde hemen eve dönüyorum” diyor.
Yirmili yaşlarının başında ve yaklaşık 500 bin takipçisi olan ‘Şems Ahmed’in videoları 10 milyon izleme sayısına ulaşıyor.
Komedi yayınları için normalde alışveriş merkezlerinde, zengin genç erkeklerin buluştuğu yerlere gidiyor. Bu, Batı medyasında Afganistan’la ilgili haberlerde nadiren görülen bir dünya.
Şems, Taliban yönetiminin gerçekliğine uyum sağlayarak radarın altında kalmayı ve videolarını yayınlamaya devam etmeyi başardı.
Taliban destekçileri de kullanıyor
Taliban’ın sosyal medya konusundaki katı görüşleri, destekçilerinin sosyal medyayı benimsemesini engellemiyor. Jamil Qaderi 2010 yılından beri Belçika’da yaşayan ve iki yıl önce mülteci statüsü kazanan bir Afgan mülteci.
Bu platformu “güvenliği sağladığı ve şeriat hukukunu dayattığı” için Taliban’ı yüceltmek amacıyla kullanıyor. Videolarında üst düzey Taliban yetkilileri konuşup “başarılarından” bahsetmiş.
Militanları yüceltmenin yanı sıra Taliban’ın muhaliflerini eleştiriyor ve bazı Afgan etnik grupları ve kadın aktivistlerle alay ediyor. 60 bin takipçisi var ve bir milyon beğeni almış.
Qaderi’nin görünüşü de verdiği mesajına uygun olarak değişime uğramış; artık uzun sakal bırakıyor ve şalvar ve tunikten oluşan geleneksel bir kıyafet giyiyor.
Görüşleri pek çok Afgan arasında öfkeye yol açtı. Belçika’nın onu sınır dışı etmesini talep eden online dilekçeyi imzalayanların sayısı 8 bini aştı. Haziran 2023’te Belçika Göçmenlik Bakan Yardımcısı Qaderi’nin mülteci statüsünün gözden geçirilmesi çağrısında bulundu.
İnternet bağlantısı artıyor
Afganistan genç bir nüfusa sahip. Nüfusun üçte ikisini oluşturan 26 milyon kişi, 25 yaşın altında. Yaygın yoksulluğa rağmen Afganistan’da internete erişim artıyor.
Çevrimiçi bir referans kütüphanesi olan DataReportal’a göre, Ocak 2023’te Afganistan’da internet bağlantısı sayısı 7,67 milyona ulaşmıştı.
Afganistan Telekom Düzenleme Kurumu’na göre dört ana telekom şirketinin 20,7 milyon mobil abonesi var.
Şu anda Londra’da bilişim teknolojileri danışmanı olarak çalışan Jamal Naser Sarwary, “Facebook milyonlarca aktif kullanıcısıyla Afganistan’daki en popüler sosyal platform. Ancak Facebook’un büyümesi son birkaç yıldır yavaş seyrederken TikTok hala büyümeye devam ediyor” diyor
Kadınlar tüm risklere rağmen TikTok’ta Sogra’yı bulmaya devam ediyor. Sogra, “Birçoğunun benimle çevrimiçi iletişim kurmayı daha kolay bulduğunu fark ettim” diyor.
“Ayrıca deneyimlerimden biliyorum ki zor bir çocukluk geçiren ebeveynlerin çocuklarını travmatize edebilecek aynı hataları yapma olasılığı daha yüksek” diyor ve ebeveyn-çocuk ilişkisi konusuna odaklandığını belirtiyor.
